ma Oselija

tan lipu Wikipesija
Jump to navigation Jump to search
Edit-clear.svg lipu ni li wile e pali tan ni: nasin toki li ike. sina ken pona e ona.
ma Oselija

Commonwealth of Australia

Flag of Australia (converted).svg

len ma

Coat of Arms of Australia.svg

sitelen lawa

Australia with AAT (orthographic projection).svg
ma tomo lawa ma tomo Kanpela
mute jan la
ma tomo suli
ma tomo Sini
ma suli ma Osejanija
toki lawa toki Inli
jan lawa jan lawa Sa nanpa tu wan (jan lawa mama)

jan Tawi Kali (jan lawa pi tomo lawa) jan Antoni Apani (jan nanpa wan pi tomo lawa)

mani mani Tola pi ma Oselija ($) (AUD)
ISO 3166 AU


Under construction icon-yellow.svg lipu ni li pini ala li wile e pali. sina ken pini e ona.

ma Oselija (toki Inli: Australia) li ma pi ma Osejanija. ona li poki e ma suli lon telo pi ma Osejanija, e ma Tamenija, e ma lili mute lon telo.[1]

tenpo pini[o ante | o ante e toki ilo]

jan nanpa wan pi ma Oselija[o ante | o ante e toki ilo]

tenpo sike 65,000 pini la, jan nanpa wan li kama tan ma Asija.[2][3] ona li jo e ma mute e toki mute.[4] ona li pali e ilo alasa mute li alasa e soweli e kala e waso e kasi. palisa alasa en palisa tawa kama li ni. jan nanpa wan ni li pali ala e tomo suli. kin la ona li tawa kepeken kulupu lili.

tenpo sike 2500 pini (nanpa li ken mute)[5] la kulupu jan li tawa ma telo Towe tan ma Intonesija. ma telo ni li lon poka pi ma Kinlan li ma linja wan lon tenpo pini la jan li ken tawa lon ona. ona li toki tawa jan nanpa wan ante la toki wan ona li jo e nimi mute sama. ona li pali e ilo telo tawa li tawa mute lon telo.

jan kama pi ma Elopa[o ante | o ante e toki ilo]

tenpo sike nanpa 1606 la, jan pi ma Netelan li lukin tawa ma Oselija. ona li sitelen e ma selo mute, li pana e nimi "ma Niju Olan" (toki Netelan: Nieuw-Holland, "ma Olan sin"). taso, ona li lon ala e tomo.[6] jan Jemu Ku (toki Inli: James Cook) pi ma Inli li sitelen e ma selo mute kin lon tenpo sike nanpa 1770. ona li pana e nimi "ma Niju Sato Welu" (toki Inli: New South Wales, "ma Kinla sin pi lon ante") tawa ma selo ni. ona li toki e ni: jan ala li lawa e ma ni la ma Inli li jo e ma selo ni.[7] tenpo sike nanpa 1788 la, ma Inli li weka e jan ike e jan pakala tawa ma Niju Sato Welu.[8]

jan pi ma Inli li utala li moli li lawa e jan nanpa wan.[9] ona li lanpan e jan lili tan mama pi jan nanpa wan.[10] tenpo ni la, ni li awen, taso ni li pana kin e pilin ike tawa jan nanpa wan pi tenpo ni. ona li pana e nimi "kulupu jan lanpan" tawa jan nanpa wan tan ijo tenpo ni.[11]

tenpo ni la kulupu nanpa wan mute li weka anu lon ala. nasin mute ona en toki ona li lon ala. lon poka telo la ni li lon. ale ni li tan utala jan pi ma Elopa. ona li ante e ma li pali e tomo li tawa weka e jan li toki e ni: sina o toki ala e toki sina lon ma mi. toki mute ni li kama lon li kama wawa lon tenpo ni.[12][13]

kiwen mani[o ante | o ante e toki ilo]

tenpo sike nanpa 1823 la jan pi ma Witowija li lukin e kiwen mani jelo lon ma anpa. ni li suli ala tawa ona lon tenpo ni.[14] tenpo sike nanpa 1850 tawa tenpo sike nanpa 1860 la kiwen mani mute li kama sona.[15] tenpo ni la jan li sona e ni: ma Kaliponja la jan li kama jo e mani mute tan kiwen mani. tan ni la jan li kama lon ma Witowija li wile e pakala e ma li wile kama jo e mani mute. jan pali pi ma Sonko li tawa ma Witowija. ona mute li pali tawa ni: jan pi ma Juke li wile e mani tan ona.[16] tenpo ni kin la ma tomo Pentiko li jo e toki mute e nasin mute e jan mute tan ma Sonko.

tenpo sike nanpa 1854 la kulupu lawa li pali e lawa mani sin. ona li ni: jan pali li wile e pana e mani mute tawa kulupu lawa pi ma Witowija pi ma Juke. kin la, jan utala lawa li kama jo e mani li lukin ala e pakala lawa. tan ni la jan pali mute li awen pali ala li kama jo e ilo moli. kulupu lawa li tawa e jan utala tawa ma tomo. ona li utala la jan li moli. tan ni la, kulupu nasin lawa sin li pali. kin la, pilin pi nasin lawa pi ma Oselija li ante.

kama ma wan[o ante | o ante e toki ilo]

tenpo sike nanpa 1788 tawa sike nanpa 1900 la ma ni li ma sin luka wan pi ma Juke. ona li jo e jan lawa ante e kulupu utala ante e mute ante. tenpo sike nanpa 1890 tawa sike nanpa 1898 la jan lawa li toki e ni lon kulupu toki: ona li wile e kulupu e ma ale pi ma Oselija. ona li pali e lipu ma lawa sin li pana wile tawa jan. tenpo suno wan pi tenpo sike nanpa 1901 la ona li kama e ma wan Oselija. [17]

lawa walo pi ma Oselija[o ante | o ante e toki ilo]

lon tenpo kama ma wan la jan li pali e lawa sin. lawa li ni: jan kule walo ala li ken kama lon ala lon ma Oselija. ma Oselija li ma pi jan walo taso. ni li tan pilin ike tawa kulupu ante lon tenpo ona.[18] tan ni la kulupu lawa li ken ni: jan li tan ma Elopa ala la ona li wile e pini e sitelen lukin. sitelen lukin ni pona ala li wile e sona mute la jan mute lili pi ma Elopa ala li kama tawa ma Oselija. lon tenpo pini pi utala suli nanpa tu la ma Oselija li wile e jan mute. tan ni la kulupu lawa li lawa e lawa ni. jan pi ma Elopa seli li tawa ma Oselija. tenpo sike nanpa 1966 la kulupu lawa pi jan Talo Tole li open e weka lawa ni. tenpo sike nanpa 1975 la kulupu lawa pi jan Ko Witelama li weka e ona ale kepeken lawa sin. lawa sin li ni: jan ale o pona tawa jan pi ma ale. jan ante li open kama la jan tan ma Wije li tawa tan utala pi ma Wije.[19]

tenpo poka ni

tenpo sike nanpa 1997 la lipu sin pi kulupu lawa li pali. lipu ni li lukin e kulupu jan lanpan. ona li pana sona pi jan nanpa wan pi kulupu jan lanpan li sitelen e ijo ike ante tan ni.[20] tenpo sike nanpa 2008 la kulupu lawa pi jan Kewi Wate li toki e ni tawa jan nanpa wan: "mi pakala, lon tenpo ni la mi mute li wile e pona e pakala mi." [21]

ma Oselija li pilin poka tawa ma Mewika la ona li utala lon ma Akan li utala lon ma Ilakija kepeken ma Mewika.

lon tenpo poka ni la ona li esun mute kepeken ma Sonko. ona li wile e kiwen mute tan ma Oselija.

ma[o ante | o ante e toki ilo]

telo suli Insija en telo suli Pasipi li poki e ma Oselija. kin la, telo Arafura en telo Timor li lon. selo ma pi ma Kinlan la, telo Coral li lon kin.

ma Oselija jo e ma kipisi pi luka wan e ma kipisi ante tu wan. kin la, ona jo e ma kipisi ante pi telo ante. ma lon ma Oselija li ni:

ma kipisi[o ante | o ante e toki ilo]

ma kipisi lili[o ante | o ante e toki ilo]

lon ma Oselija

ma telo

jan[o ante | o ante e toki ilo]

tenpo sike 2016 la jan lawa li pali e lipu nanpa jan, pini la ona li lukin e ni: jan 23,401,892 li lon ma Oselija.

ma suli la ma Oselija li jo ala e jan mute. jan mute li poka e selo ma e telo suli.

ma mama jan[o ante | o ante e toki ilo]

lipu nanpa jan la jan lawa li sitelen e ni: ma mama sina li seme? jan li sitelen e ni:

len ma mama kipisi sona mute
Flag of England.svg ma Inli 36.1%
Flag of Australia (converted).svg ma Oselija 33.5% ni la jan mute li tan ma Juke.
Flag of Ireland.svg ma Alan 11.0%
Flag of Scotland.svg ma Sukosi 9.3%
Flag of the People's Republic of China.svg ma Sonko 5.6%
Flag of Italy.svg ma Italija 4.6%
Flag of Germany.svg ma Tosi 4.5%
Flag of India.svg ma Palata 2.8%
Australian Aboriginal Flag.svg ma pi jan nanpa wan 2.8% ni la ma Oselija li lawa utala e ma la ona li 'ma pi jan nanpa wan' li ma telo Towe kin.
Flag of Greece.svg ma Elena 1.8%
Flag of the Netherlands.svg ma Netelan 1.6%
Flag of the Philippines (traditional royal blue).svg ma Pilipina 1.4%
Flag of Vietnam.svg ma Wije 1.4%
Flag of Lebanon.png ma Lunpan 1%
toki mama jan[o ante | o ante e toki ilo]

...

suli pi ma tomo [22][o ante | o ante e toki ilo]
nanpa jan nimi pi ma tomo nimi lon toki Inli ma kipisi ma kipisi la ona li ma tomo lawa ala lawa?
1 5,259,764 ma tomo Sini Sydney ma Niju Sato Weli lawa
2 4,976,157 ma tomo Mepin Melbourne ma Witowija lawa
3 2,568,927 ma tomo Pipan Brisbane ma Kinlan lawa
4 2,192,229 ma tomo Pe Perth ma Wesan Oselija lawa
5 1,402,393 ma tomo Atele Adelaide ma Satoselija lawa
6 706,673 ma tomo Koko Gold Coast ma Kinlan ala
7 509,894 ma tomo Nukase Newcastle ma Niju Sato Weli ala
8 482,250 ma tomo Kanpa Canberra ma Esisi lawa
9 355,631 ma tomo Sansanko Sunshine Coast ma Kinlan ala
10 305,880 ma tomo Wolonkon Wollongong ma Niju Sato Weli ala
11 289,400 ma tomo Silon Geelong ma Witowija ala
12 251,047 ma tomo Opa Hobart ma Tamenija lawa
13 181,665 ma tomo Tanwi Townsville ma Kinlan ala
14 155,638 ma tomo Kense Cairns ma Kinlan ala
15 148,801 ma tomo Tawin Darwin ma Ensi lawa

soweli[o ante | o ante e toki ilo]

soweli noka suli kepeken soweli sin ona.

soweli mute li lon ma Oselija taso. ona mute li ante mute tan soweli pi ma ante. soweli pi ma Oselija li ni:

  • soweli noka suli (nasin sona: Macropodidae) li jo e noka suli li tawa wawa kepeken noka ona. noka ona li tawa sewi e ona la ona li tawa sinpin. mama ona li jo e poki lon sijelo sinpin ona. soweli sin li awen lon poki ni.
  • soweli awen kasi (nasin sona: Phascolarctos cinereus) li walo pimeja li jo e kute suli. ona li tawa lili li lape mute lon kasi kiwen tan ni: ona li moku e lipu kasi taso.
  • soweli uta waso.(nasin sona: Ornithorhynchus anatinus) li jo e uta waso li jo e noka akesi. mama ona li pana e sike mama. mije ona li jo e noka pi telo moli.
  • waso suli ma (nasin sona: Dromaius novaehollandiae) li waso tawa sewi ala. ona li tawa lon ma. ona li jo e sijelo suli e palisa lawa suli e lawa lili.
  • soweli palisa monsi (nasin sona: Tachyglossidae) li jo e palisa mute lon monsi ona. palisa ni li pilin ike tawa soweli ante. ona li moku e pipi. mama ona li pana e sike mama. lawa ona li lili li jo e uta palisa.

soweli noka suli en waso suli ma li soweli pi sitelen lawa pi ma Oselija. ni li tan ni: soweli ni li ken ala tawa monsi la ma Oselija li tawa sinpin taso.[23]

tan sona[o ante | o ante e toki ilo]

  1. "Constitution of Australia". ComLaw. 9 July 1900. lukin 5 August 2011.
  2. Fagan, Brian M.; Durrani, Nadia (2018). People of the Earth: An Introduction to World Prehistory. Taylor & Francis. pp. 250–253. ISBN 978-1-351-75764-5.
  3. Oppenheimer, Stephen (2013). Out of Eden: The Peopling of the World. Little, Brown Book Group. pp. 111–. ISBN 978-1-78033-753-1.
  4. Encyclopædia Britannica.
  5. "General History" J. Burton, Torres Strait Regional Authority. lukin 22 July 2023
  6. Davison, Hirst and Macintyre, p. 233
  7. Goucher, Candice; Walton, Linda (2013). World History: Journeys from Past to Present. Routledge. pp. 427–428. ISBN 978-1-135-08829-3.
  8. "European discovery and the colonisation of Australia". Department of the Environment, Water, Heritage and the Arts, Commonwealth of Australia. 11 January 2008. lukin 7 May 2010.
  9. Attwood, Bain; Foster, Stephen Glynn (2003) Frontier Conflict: The Australian Experience National Museum of Australia ISBN 978-1-876944-11-7 p. 89
  10. Attwood, Bain (2005). Telling the truth about Aboriginal history. Crows Nest, New South Wales: Allen & Unwin. ISBN 978-1-74114-577-9.
  11. "The Stolen Generation" The Australian Museum. 22 June 2020. lukin 3 May 2021.
  12. "Languages Alive" Australian Institute of Aboriginal and Torres Strait Islander Studies. lukin 22 july 2023
  13. "Endangered Languages Map" Endangered Languages Project.
  14. The Examiner (1934) "Keep It Quiet!" Anniversary of Gold Discovery: An Unsettling Factor https://trove.nla.gov.au/newspaper/article/51857157
  15. "Gold Rush History" Official Site for Melbourne, Victoria.
  16. "Chinese Gold Miners" National Museum of Australia. lukin 22 July 2023
  17. The Federation of Australia. Parliamentary Education Office (PEO). lukin 1 November 2022
  18. https://www.nma.gov.au/defining-moments/resources/white-australia-policy
  19. "Immigration and Citizenship > Migrant Stories > Vietnam" National Archives of Australia. lukin 23 July 2023
  20. "Bringing Them Home Report - Report of the National Inquiry into the Separation of Aboriginal and Torres Strait Islander Children from Their Families" (1997) R. Wilson; M. Dodson. Australian Human Rights Commission.
  21. "Apology to Australia's Indigenous peoples" (2008) K. Rudd. Commonwealth of Australia.
  22. Australian Bureau of Statistics (2021). Regional Population. https://www.abs.gov.au/statistics/people/population/regional-population/latest-release
  23. "Commonwealth Coat of Arms" Australian Government, Department of the Prime Minister and the Cabinet. lukin 23 july 2023