sina ante e lipu "utala lete"

{{poki sona utala|nimi utala=utala lete|sitelen=[[sitelen:Montage of Cold War pictures.png|300px]]|toki pi anpa sitelen=sitelen pi poka pi pini suno (tan sewi tawa anpa): [[ilo pi utala suli]] pi ma Mewika lon [[telo suli Pasipi]], [[tomo tawa|tomo tawa lon kon]] pi ma Mewika en tomo tawa lon telo pi ma Seseselo li jo e ilo utala suli, [[utala lon ma Sekolowenko]], [[utala lon ma Akan]].<br>sitelen pi poka pi open suno (tan sewi tawa anpa): [[utala lon ma Anku]], [[utala lon ma Wije]], [[ilo mun]] "Apolo" en ilo mun "Soju" li wan, pakala pi [[sinpin lon ma tomo Pelin]]|tenpo open=tenpo sike nanpa 1947 en tenpo suno nanpa 65|tenpo pini=tenpo sike nanpa 1991 en tenpo suno nanpa 360|ma=ma ali|tan=ma suli li jo e nasin ante|lon ala lon=lon ala|ante=<br>
* ma pi open suno li pakala (en [[pakala e ma Sesesele|ma Sesesele]])
* [[ma Tosi]] li wan
* kulupu ma Wasawa en kulupu mani pona li pini
* [[kulupu ma utala pi telo Alansi lete|kulupu KMUAL]] en [[kulupu Elopa]] li kama suli|weka nanpa wan=ala|weka nanpa tu=ala|kulupu utala nanpa wan=[[ma pi pini suno]]:<br>[[ma Mewika]]<br>kulupu KMUAL|kulupu utala nanpa tu=[[ma pi open suno]]:<br>[[ma Sesesele]]<br>[[kulupu ma Wasawa]]<br>[[kulupu mani pona]]}}

{{nimi ijo|'''utala lete'''|Cold War|toki Inli|utala lete}} li open lon tenpo sike nanpa 1946 li pini lon tenpo sike nanpa 1991. utala ni la [[nasin pi pali kulupu]] en [[nasin mani]] li utala. [[ma Sesesele]] li kepeken nasin pi pali kulupu. [[ma Mewika]] li kepeken nasin mani. [[sona esun|esun]] en [[ilo]] en [[nasin]] li lon utala ni. utala li pini tan ni: ma Sesesele li pakala.

ma Mewika li utala ala e ma Sesesele. ma Sesesele li utala ala e ma Mewika. taso ona li utala e ma ante tan ni: ona li wile pali e wawa lon ma ni. tenpo ni la, utala mute en [[ante suli]] mute li lon ma ante. [[ma Tosi]] li kipisi: [[ma Tosi pi pini suno]] (pi ma nasin mani) en [[ma Tosi pi open suno]] (pi ma pali kulupu) li lon. tenpo sike nanpa 1949 la, kulupu KMUAL li open. ma Sonko li kama jo e nasin pi pali kulupu. tenpo sike nanpa 1953 la, [[utala lon ma Anku]] li pini. [[ma Anku]] (ma pi pini suno) en [[ma Soson]] (ma pi open suno) li lon.

tenpo ni la, ma Sesesele en ma Mewika li jo e [[ilo pi utala suli]] li [[tawa mun|tawa]] lon [[pimeja mun]]. [[jan Juli Kakalin]] pi ma Sesesele li jan nanpa wan lon pimeja mun. tenpo sike nanpa 1950 tawa 1969 la, ma Sesesele li kama ike tawa [[ma Sonko]]. tenpo sike nanpa 1961 la, ma Sesesele li pali e [[sinpin pi ma tomo Pelin|sinpin]] lon [[ma tomo Pelin]]. tenpo sike nanpa 1962 la, [[tenpo ike Kalipi]] li lon. jan mute li pilin e ni: [[utala suli nanpa tu wan]] li lon tenpo kama. [[jan Leoni Pesew]] li lawa e ma Sesesele la, tenpo lape pi utala lete li lon. ma Mewika li [[utala lon ma Wije|utala e ma Wije]]. ma Sesesele li [[utala e ma Akan]].

tenpo sike nanpa 1985 la, [[jan Mike Kopasow]] li kama lawa pi ma Sesesele. ona li open e {{nimi ijo|nasin pali sin|Перестройка|toki Lusi}}. taso tenpo sike nanpa 1989 la, ona li toki e ni: ma Sesesele li pana ala e ijo tawa ma pi kulupu ma Wasawa. ni li tan pi [[ante suli lon tenpo sike nanpa 1989]] lon ma pi open suno. ma ni li weka e nasin pi pali kulupu. ma Tosi li wan. tenpo sike nanpa 1991 la, ma Sesesele li [[pakala pi ma Sesesele|pakala]]. utala lete li pini.

utala lete li pini la, ma Mewika li kama wawa, kulupu KMUAL en kulupu Elopa li kama suli. [[ma Jukolawija]] li kipisi tan [[utala mute lon ma Jukolawija|utala mute]] lon tenpo kama. jan mute li pilin e ni: utala lete nanpa tu anu utala lete sin li open lon tenpo kama.

== nimi==

ma Mewika li kama jo e ilo pi utala suli. [[jan sitelen]] [[jan So Olel|So Olel]] li toki e "utala lete" lon lipu ona {{nimi ijo|"sina en ilo pi utala suli"|You and the Atomic Bomb|toki Inli}}. ona li pilin e ni: ma suli tu anu tu wan li lon tenpo kama, ona mute li utala ala e ona mute. tenpo sike nanpa 1947 la, [[jan Penat Palu]] (ona li pana e pilin tawa jan lawa pi ma Mewika) li toki e "utala lete" lon toki ona. nimi ni li toki mute lon tenpo kama.

==open ==
[[sitelen:Cold War alliances mid-1975.png|left|thumb|tenpo sike nanpa 1975 la, [[sitelen ma]] pi utala lete<br>{{kule pi sitelen ma|kule=blue|toki=ma pi nasin mani}}<br>{{kule pi sitelen ma|kule=red|toki=ma pi nasin pali kulupu}}<br>{{kule pi sitelen ma|kule=green|toki=ma ante}}]]

===open===
tenpo sike nanpa 1945 la, ma Sesesele li wile e jo pi [[ma Tuki]]: nasin telo pi [[telo suli pimeja]] en ma lili. tenpo ni la, ma Mewika li pali e ilo pi utala suli. ona li kepeken e ni: ona li [[pakala e ma tomo Nakasaki e ma tomo Kilosima|pakala]] e [[ma tomo Nakasaki]] e [[ma tomo Kilosima]] pi [[ma Nijon]]. [[utala suli nanpa tu]] li pini la, jan utala pi ma Sesesele li lon [[ma Elopa]]. ni li ike tawa ma Mewika en [[ma Juke]]. ma Mewika li pali e {{nimi ijo|[[nasin "Totaliti"]]|Plan Totality|toki Inli}}: ona li wile pakala e ma tomo 20 pi ma Sesesele.
[[sitelen:Deutschland Bundeslaender 1957.svg|thumb|228x228px|sitelen ma pi ma Tosi<br>{{kule pi sitelen ma|kule=blue|toki=ma Tosi pi pini suno}}<br>{{kule pi sitelen ma|kule=red|toki=ma Tosi pi open suno}}<br>{{kule pi sitelen ma|kule=green|toki=ma tomo Pelin}}|left]]
tenpo sike nanpa 1946 la, ma pi pini suno li wile e ni: jan utala pi ma Sesesele li weka e [[ma Ilan]]. [[jan Winson Sesile]] li toki e ni: ma pali kulupu li ike tawa ma Juke en ma Mewika. ma Sesesele li wile ala e ni. 

tenpo sike nanpa 1946 la, [[jan So Kenan]] (ante la, jan lawa pi tomo ma Mewika lon [[ma tomo Makuwa]]) li pali e lipu. ona li toki lon lipu e ni: ma Sesesele li ike tawa ma Mewika. tenpo sike nanpa 1947 la, ma Sesesele li pali e {{nimi ijo|kulupu pi ma pi nasin pi pali kulupu|Информацио́нное бюро́ коммунисти́ческих и рабо́чих па́ртий|toki Lusi}}. [[tenpo suno]] nanpa 71 la, jan lawa pi ma Mewika [[jan Kali Tumen|Kali Tumen]] li open e [[nasin pi jan Tumen|nasin]]: ma Mewika li weka e nasin pi pali kulupu lon ma ante. ma Mewika li pali e {{nimi ijo|[[nasin Masal]]|Marshall Plan|toki Inli}}: ona li pana e mani tawa ma Elopa, ma Elopa li weka e nasin pi pali kulupu. tenpo sike nanpa 1948 la, nasin Masal li open. tenpo ni la, ma Jukolawija li weka e kulupu pi ma pali kulupu. 
=== tenpo utala===
tenpo suno nanpa 51 tawa nanpa 56 la, ante suli li lon [[ma Sekolowenko]]. ma li kama jo e nasin pi pali kulupu. tenpo suno nanpa 115 la, jan lawa pi ma Sesesele [[jan Josi Salin|Josi Salin]] li open e taso pi ma tomo Pelin. tenpo ni la, ma tomo Pelin li kipisi: ma pi pini suno (ma pi nasin mani li jo e ni) en ma pi open suno (ma Sesesele li jo e ni). tenpo sike nanpa 1949 en tenpo suno nanpa 132 la, taso li pini. tenpo ni la, ma Sesesele li kepeken e ilo pi utala suli. tenpo ni la, ma Tosi pi pini suno (lon ma pi nasin mani), ma Tosi pi open suno (pi pali kulupu) li lon. 

[[utala insa lon ma Sonko]] li pini la, ma Sonko li tawa lon nasin pi pali kulpu, [[jan Mo Seton]] li kama jan lawa. tenpo suno nanpa 94 la, [[ma Pesije]], [[ma Tansi]], [[ma Lesepu]], [[ma Netelan]], [[ma Nosiki]], [[ma Italija]], ma Juke, [[ma Kanse]], [[ma Isilan]], [[ma Kanata]], ma Mewika en [[ma Potuke]] li pali e kulupu KMUAL. ma Sesesele li pali e kulupu mani pona, ma pona pi ma Sesesele li tawa lon nasin pi pali kulupu. tenpo sike nanpa 1950 en tawa, ma Tosi pi pini suno li kama jo e jan utala e ijo utala. tenpo sike nanpa 1955 la, ona li tawa lon kulupu KMUAL. 

=== utala lon ma Anku===
[[sitelen:Truman signing the North Atlantic Treaty.gif|left|thumb|197x197px|jan Tumen en jan ante li open e kulupu KMUAL]]
[[sitelen:Korean war 1950-1953.gif|thumb|219x219px|sitelen pi utala lon ma Anku]]{{lipu suli|utala lon ma Anku}}

utala suli nanpa tu li pini la, ma Anku lete li ma pali kulupu, ma Anku seli li ma pi nasin mani. tenpo sike nanpa 1950 en tenpo suno nanpa 176 la, kulupu utala pi [[jan Kim Il Sen]] (jan lawa pi ma Anku lete) li utala e ma Anku seli. ma Mewika li pana e jan utala mute tawa ma Anku seli.

kulupu utala pi ma Anku lete li kama jo e ma tomo Solu, ma Anku seli li jo e ma poka [[ma tomo Pusan]] taso. ma Mewika li tawa lon ma Anku li kama jo e [[ma tomo Pijonjan]]. ma Sonko li tawa lon ma Anku li kama jo e ma tomo Solu. ma Mewika li utala li tu e ma Anku ali. tenpo sike nanpa 1953 en tenpo suno nanpa 208 la, utala li pini. ma Anku en ma Soson li lon.

===ilo pi utala suli ===
[[sitelen:1973 NATO and WP troop strengths in Europe.svg|thumb|193x193px|utala lete la, sitelen ma pi ma Elopa en sitelen ma pi jan utala<br>{{kule pi sitelen ma|kule=blue|toki=ma pi kulupu KMUAL}}<br>{{kule pi sitelen ma|kule=red|toki=ma pi kulupu ma Wasawa}}<br>{{kule pi sitelen ma|kule=green|toki=ma Jukolawija}}<br>{{kule pi sitelen ma|kule=gray|toki=ma ante}}]]

tenpo sike nanpa 1953 la, jan Josi Salin li moli. [[jan Nikita Kusow]] li kama jan lawa pi ma Sesesele. tenpo sike nanpa 1955 la, ma Sesesele en ma open suno li pali e kulupu ma Wasawa. tenpo sike nanpa 1956 la, ona li toki e ni: jan Salin li ike mute. ona li toki tawa jan suli pi ma pi pini suno lon ma Masuka e ni: {{nimi ijo|"mi mute li weka sona e sina mute"|Мы вас похороним|toki Lusi}}. ona li pilin e ni: nasin pi pali kulupu li anpa e nasin mani.

[[jan Taj Esenkasel]] li jan lawa pi ma Mewika. ona li open e {{nimi ijo|nasin "lukin sin"|New Look|toki Inli}}: ma Mewika li pali e ilo pi utala suli mute. ma Mewika li wile e pakala e ma tomo 1200 pi ma open suno.

tenpo sike nanpa 1953 la, jan pali lon ma tomo Pelin pi open suno li toki e ni: jan lawa li ike tawa mi mute. tenpo sike nanpa 1956 la, ijo sama li lon [[ma Posuka]]. tenpo ni la, [[ante suli lom ma Mosijo|ante suli]] li lon [[ma Mosijo]], jan lawa li pini e ni. tenpo sike nanpa 1956 tawa 1957 la, [[utala lon nasin telo Esewese]] li lon: ma Masu li kama jo e [[nasin telo Esewese]]. ma Juke, ma Kanse en [[ma Isale]] li wile kama jo e ni. utala li pini la, ma Masu li jo e nasin telo. jan Kusow li toki tawa jan suli pi ma Mewika e ni: {{nimi ijo|"mi mute lukin tawa sina mute e mama meli pi kusa"|Мы вам покажем кузькину мать|toki Lusi}}.

tenpo sike nanpa 1957 la, jan suli pi ma Posuka [[Atam Lapasi]] li toki e ni: [[ma Elopa insa]] li jo ala e ilo pi utala suli. ni li ike tawa ma Mewika, ma Juke, ma Kanse en ma Tosi pi pini suno. tenpo sike nanpa 1958 la, jan Kusow li toki e ni tawa kulupu KMUAL: o weka e kulupu utala sina tan ma tomo Pelin, ma tomo Pelin li [[ma lawa]]. kulupu KMUAL li pali ala e ni. tenpo sike nanpa 1961 la, [[jan So Keneti]] li kama jan lawa pi ma Mewika. ona li suli e ilo pi utala suli. tenpo sike nanpa 1963 la, jan sona ala li moli e ona lon [[ma tomo Talas]].

===ma suli en ma ante ===
jan lawa lon ma ante li ike tawa ma Mewika, ma Mewika li weka e ona. tenpo sike nanpa 1953 la, ma Mewika li wile weka e jan lawa pi ma Ilan [[Muwama Mosatik]]. tenpo sike nanpa 1954 la, ma Mewika li weka e jan lawa pi [[ma Katemala]]. tenpo sike nanpa 1958 la, ma Mewika li pana e ilo utala tawa jan pi nasin ante lon [[ma Intonesija]]. tan ni la, jan ni li wile weka e nasin pi pali kulupu lon ma Intonesija. tenpo sike nanpa 1960 la, ma Mewika li weka e jan suli pi [[ma Konko]]. ma Juke li weka e nasin pi pali kulupu lon [[ma Malasija]] e [[ma Kajana]]. tenpo ni la, ma Wije li kipisi: ma Wije lete (ma pi open suno) en ma Wije seli (ma pi pini suno). ma Mewika li pana e mani tawa ma Wije seli. tenpo ni la, ma Sesesele li ike tawa ma Sonko tan ni: jan Salin li pona tawa jan Mo Seton, jan Salin li ike tawa jan Kusow.

===tawa mun===
tenpo sike nanpa 1957 la, {{nimi ijo|[[ilo mun]] "Sputnik-1"|Спутник-1|toki Lusi}} pi ma Sesesele li tawa lon pimeja mun. ona li nanpa wan. soweli lon pimeja mun nanpa wan li [[soweli pona jan]] Lajka pi ma sama. tenpo sike sama la, ona li tawa lon {{nimi ijo|ilo "Sputnik-2"|Спутник-2|toki Lusi}}. tenpo sike nanpa 1959 la, {{nimi ijo|ilo "Luna-2"|Луна-2|toki Lusi}} li tawa lon [[mun poka|mun Luna]]. ona li nanpa wan. tenpo sike nanpa 1961 la, jan Juli Kakalin li tawa lon pimeja mun. ona li jan nanpa wan lon ni. tenpo sike nanpa 1969 la, [[jan Nije Anton]] li lon mun Luna. ona li nanpa wan. tenpo sike nanpa 1975 la, {{nimi ijo|ilo "Sojus"|Союз|toki Lusi}} pi ma Sesesele en {{nimi ijo|ilo "Apolo"|Apollo|toki Inli}} pi ma Mewika li wan.
[[sitelen:Bruce Crandall's UH-1D.jpg|thumb|tenpo sike nanpa 1965 la, jan utala pi ma Mewika lon ma Wije]][[sitelen:CheyFidel.jpg|thumb|195x195px|jan Pite Kaso (poka pi pini suno) en jan Se Kepata (poka pi open suno)|left]]
===telo Kalipi en ma tomo Pelin===
{{lipu suli|tenpo ike Kalipi}} 

tenpo sike nanpa 1959 en tenpo suno nanpa 1 la, ante suli lon ma Kupa li pini. [[jan Se Kepata]] en [[jan Pite Kaso]] li kama jan lawa. nasin pi pali kulupu li kama nasin lawa. ma Kupa li wile esun jo e ilo utala pi ma pi open suno. ma Mewika li wile weka e jan lawa pi ma Kupa. tenpo sike nanpa 1961 la, ma Mewika li utala e ma Kupa. 

jan pi ma Tosi pi open suno li tawa lon ma Tosi pi pini suno. ona li tawa lon ma tomo Pelin pi pini suno tan ma tomo Pelin pi open suno. tenpo suno nanpa 225 la, ma Sesesele li pali e sinpin lon ma tomo Pelin.

tenpo ni la, ma Sesesele, ma Juke, ma Mewika, ma Nosiki, ma Nijon, [[ma Setapika]], [[ma Nusilan]], ma Pesije, [[ma Oselija]], [[ma Alensina]], ma Kanse en [[ma Sile]] li open e [[lipu pi ma Antasika]]: ilo utala en ma lawa li lon ala [[ma Antasika]]. ma Mewika li pana e ilo pi utala suli lon ma Italija e ma Tuki. tenpo sike nanpa 1962 la, ma Sesesele li pana e ilo pi utala suli lon ma Kupa. jan mute li pilin e ni: [[utala pi ilo pi utala suli|utala pi ilo utala suli]] li lon tenpo kama.

==lape ==
[[sitelen:Cold War Map 1980.svg|thumb|tenpo sike nanpa 1980 la, sitelen ma pi kulupu ma<br>{{kule pi sitelen ma|kule=#000099|toki=kulupu KMUAL}}<br>{{kule pi sitelen ma|kule=#6666ff|toki=ma pi pini suno}}<br> <span style="color:blue;"><big>'''×'''</big></span>  ma li jo e ante suli pi nasin mani<br>{{kule pi sitelen ma|kule=#ff0000|toki=ma pi kulupu ma Wasawa}}<br>{{kule pi sitelen ma|kule=#ff6666|toki=ma pi pali kulupu li pona tawa ma Sesesele}}<br>{{kule pi sitelen ma|kule=#ffcccc|toki=ma pi pini suno}}<br> <span style="color:red;"><big>'''×'''</big></span>  ma li jo e ante suli pi nasin pali kulupu<br>{{kule pi sitelen ma|kule=#ffcc33|toki=ma Sonko en [[ma Sipe]]}}<br>{{kule pi sitelen ma|kule=#ccccff|toki=ma ante}}<br> <span style="color:green;"><big>'''×'''</big></span>  ma li jo e utala ante|left]][[sitelen:10 Soviet Invasion of Czechoslovakia - Flickr - The Central Intelligence Agency.jpg|thumb|utala lon ma Sekolowenko la, jan pi ma ni li jo e [[len ma]]]]
tenpo sike nanpa 1963 la, ma suli li open e ni: o kepeken ala e ilo pi utala suli lon [[sijelo kon]], pimeja mun en telo. tenpo sike nanpa 1964 la, jan Leoni Pesew li kama jan lawa pi ma Sesesele. ona li wile e tenpo lape. tenpo sike nanpa 1967 la, ma suli li open e ni: o lon ala ilo pi utala suli lon pimeja mun.
===utala===
{{lipu suli|utala lon ma Wije}}

{{lipu suli|utala lon ma Sekolowenko}}

tenpo sike nanpa 1964 la, tomo tawa lon telo pi ma Wije lete li utala e tomo tawa lon telo pi ma Mewika lon [[telo Pakpo]]. jan lawa pi ma Mewika [[jan Lintan Sonson|Lintan Sonson]] li tawa e jan utala 184 000 lon ma Wije seli. ma Sesesele li pana e ilo utala tawa ma Wije lete. tenpo sike nanpa 1968 la, tawa utala Tet li pakala e ma Wije seli.[[sitelen:Reagan sitting with people from the Afghanistan-Pakistan region in February 1983.jpg|thumb|jan lawa pi ma Mewika [[jan Lonal Lekan|Lonal Lekan]] en jan utala pi nasin sewi Isilan tan ma Akan]]tenpo sike nanpa 1968 la, {{nimi ijo|tenpo seli pi [[ma tomo Paja]]|Pražské jaro|toki Seki|2b=Pražská jar|3b=toki Lowenki}} li lon ma Sekolowenko. jan li wile ken mute. jan utala pi ma Sesesele li tawa lon ma ni. jan pi ma Sekolowenko 300 000 li weka e ma ona. tenpo sike nanpa 1969 la, ma Sesesele en ma Sonko li utala e ona mute tan ni: ona li wile e [[ma lon telo]] lon sinpin.
tenpo sike nanpa 1969 en tawa la, ma Mewika li pona tawa ma Sesesele. tenpo sike nanpa 1973 la, esun pi [[telo pimeja pi pali seli|telo pimeja]] li kama suli. tenpo sike nanpa 1975 la, ma mute li open e lipu pi [[ma tomo Esinki]]. ma Sesesele li pana e ken tawa ma Elopa.

tenpo sike nanpa 1978 en tenpo sike nanpa 1979 la, ante suli li lon ma Ilan e [[ma Nikalawa]]. jan lawa pi ma Mewika li weka e ma ni.
==utala==
{{lipu suli|utala lon ma Akan}}

tenpo sike nanpa 1975 la, utala lon ma Wije li pini. tenpo sike nanpa 1978 la, nasin pi pali kulupu li kama nasin lawa lon [[ma Akan]]. taso tenpo sike nanpa 1979 la, jan utala pi [[nasin sewi Isilan]] li weka e ona. ma Sesesele li utala e ma Akan: {{nimi ijo|utala "Stom-333"|операция «Шторм-333»|toki Lusi}}. ma Mewika li pana e mani tawa jan utala pi ma Akan.

tenpo sike nanpa 1980 la, jan Lonal Lekan li kama jan lawa pi ma Mewika. ma Sesesele li ike tawa ona e jan suli pi ma Juke [[jan Makale Tete|Makale Tete]]. jan Lekan li toki e ni: {{nimi ijo|"ma Sesesele li ma lawa suli ike"|evil empire|toki Inli}}. tenpo sike nanpa 1980 la, {{nimi ijo|nasin pi jan Lekan|Reagan Doctrine|toki Inli}}: o weka e nasin pi pali kulupu, o pana e esun tawa nasin mani e nasin sewi Isilan pi ma Sesesele.

kulupu utala pi ma Sesesele li nanpa wan lon ma ali. tenpo sike nanpa 1980 en tawa la, telo pimeja mute li lon, esun ona li kama lili. ma Sesesele li esun e telo pimeja. tenpo sike nanpa 1983 la, ilo pi ma Sesesele li toki e ni: ma Mewika li utala e ma Sesesele kepeken e ilo pi utala suli. ni li lon ala. [[jan Stanisaw Petow]] li toki e ni: ni li lon ala. ona li pini e utala.

ma Mewika li pana e kulupu utala ona tawa lon [[ma Lunpan]] e [[ma Keneta]], li pakala e [[ma Lipija]].

==pini==
[[sitelen:Reagan and Gorbachev signing.jpg|thumb|tenpo sike nanpa 1985 lon ma tomo Sisi la, jan Kopasow en jan Lekan li open e lipu. lipu ni: o weka e ilo pi utala suli]]
tenpo sike nanpa 1985 la, jan Mike Kopasow li kama jan lawa pi ma Sesesele. ona li wile ante e ma li open e {{nimi ijo|nasin pali sin|Перестройка|toki Lusi}}. ona li pali e ni: ma li jo e [[ilo sona]], [[telo nasa]] li lon ala, pona tawa pali, weka e jan lawa ike, jan lawa li lukin e ijo tan tomo pali, mani tan pali utala li tawa lon kulupu jan. jan Kopasow li open e {{nimi ijo|nasin lukin|Гласность|toki Lusi}}: jan ali li sona e pali pi jan lawa.

jan Kopasow en jan Lekan li lukin lon [[ma tomo Senewa]] (lon tenpo sike nanpa 1985) e [[ma tomo Leikapi]] (lon tenpo sike nanpa 1986). ona li toki e ni: ilo pi utala suli, ilo utala lon pimeja mun, ken jan, utala lon ma Akan. tenpo sike nanpa 1987 la, ona li open e ni lon [[ma tomo Sisi]]: o weka e ilo pi utala suli lili. tenpo sike nanpa 1989 la, ma Sesesele li weka e kulupu utala tan ma Akan.

===ma Elopa pi open suno li kipisi===
{{lipu suli|ante suli lon tenpo sike nanpa 1989}}tenpo sike nanpa 1989 la, jan Kopasow li toki e ni: ma Sesesele li pana ala e ijo tawa ma pi kulupu ma Wasawa. esun pi ma Sesesele li kama ike. tenpo ni la, {{nimi ijo|moku pi ma Elopa ali|Paneuropäisches Picknick|toki Tosi|2b=Páneurópai piknik|3b=toki Mosijo}}: sinpin pi ma Mosijo (ma pi open suno) en [[ma Esalasi]] (ma pi pini suno) li open. {{nimi ijo|awen kiwen|Iron Curtain|toki Inli}} (ma pi open suno li awen, ma pi pini suno li ken ala pilin ni) li pakala.[[sitelen:West and East Germans at the Brandenburg Gate in 1989.jpg|thumb|tenpo sike nanpa 1989 la, pakala pi sinpin lon ma tomo Pelin]]tenpo sike nanpa 1989 la, ma Posuka en ma Mosijo li weka e nasin pi pali kulupu. tenpo ni la, sinpin lon ma tomo Pelin li pakala. jan lawa pi ma Mewika [[jan So Pus nanpa wan|So Pus nanpa wan]] en jan Kopasow lon [[ma Mata]] li toki e ni: utala lete li pini. ma Sekolowemko li lukin e pakala sinpin. jan li open e {{nimi ijo|ante suli suwi|sametová revoluce|toki Seki|2b=nežná revolúcia|3b=toki Lowenki}}. ma Sekolowenka li weka e nasin pi pali kulupu. jan lawa pi [[ma Pokasi]] li kama jo e mani. ona li tawa e mani e esun lon nasin ike. ona li weka e [[nasin kulupu]] pi jan Tuki. ma Pokasi li weka e nasin pi pali kulupu. jan lawa sin pi [[ma Lominija]] li moli e jan lawa pini [[jan Nikola Sauseku|Nikola Sauseku]] tan ni: ona li jan lawa lon tenpo suli, ona li utala e jan. ma Lominija li weka e nasin pi pali kulupu. tenpo sike nanpa 1990 en tenpo suno nanpa 276 la, ma Tosi pi pini suno en ma Tosi pi open suno li wan lon [[ma Tosi]].

===pakala pi ma Sesesele===
{{lipu suli|pakala pi ma Sesesele}}

tenpo sike nanpa 1990 la, ma lili pi ma Sesesele li wile e ken. tenpo sike nanpa 1991 la, jan mute li wile e ni: ma Sesesele li tawa lon kulupu ma. tenpo ni la, {{nimi ijo|utala pi tenpo suli|Августовский путч|toki Lusi}} li lon. jan lawa li wile e awen pi ma Sesesele. taso ona li anpa. tenpo suno 360 la, ma Sesesele ali li pakala. jan Polis Esin li kama jan lawa pi [[ma Lusi]].
{| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed"
! rowspan="2" |ma lili
! colspan="2" |tenpo weka
|-
!tenpo sike
!tenpo suno
|-
|[[ma Nakisewan]]
|1990
|19
|-
|[[ma Lijatuwa]]
|1990
|70
|-
|[[ma Lawi]]
|1990
|124
|-
|[[ma Esi]]
|1990
|128
|-
|[[ma Katelo]]
|1991
|99
|-
|[[ma Tatasan]]
|1991
|80
|-
|[[ma Ukawina]]
|1991
|236
|-
|[[ma Pelalusi]]
|1991
|237
|-
|[[ma Pinesowi]]
|1991
|237
|-
|[[ma Motowa]]
|1991
|239
|-
|[[ma Kilisa]]
|1991
|243
|-
|[[ma Opeki]]
|1991
|244
|-
|[[ma Tosiki]]
|1991
|252
|-
|[[ma Aja]]
|1991
|264
|-
|[[ma Sikimen]]
|1991
|300
|-
|[[ma Nosiso]]
|1991
|305
|-
|[[ma Kasatan]]
|1991
|350
|-
|[[ma Lusi]]
|1991
|346
|-
|[[ma Kakausija]]
|1991
|360
|-
|[[ma Asepajan]]
|1991
|291
|-
|[[ma Asaku]]
|1992
|6
|-
|[[ma Kalakalapa]]
|1992
|9
|-
|[[ma Kimija]]
|1992
|125
|-
|[[ma Usa Ileton]]
|1992
|149
|-
|[[ma Apesene]]
|1992
|204
|}

== ijo pini en wawa ==
[[sitelen:Changes in borders post cold war.png|thumb|utala lete li pini la, ante sinpin pi ma lawa]]
utala lete li pini la, ma Mewika li kama ma wawa nanpa wan. kulupu utala li pana e esun tawa [[sona]]. esun pi ma Elopa li kama suli. utala lete li lon la, jan 1 000 000 en mute li moli lon utala. jan mute li moli lon [[ma Asija]].

utala lete li pini la, ma pi open suno li weka a nasin pi pali kulupu. taso ma Lusi li pali lili e ni: [[kulupu pi nasin lawa|kulupu nasin lawa]] pi nasin pali kulupu li lon. [[kalama musi lawa pi ma Losi|kalama musi lawa pi ma Lusi]] en kalama musi lawa pi ma Sesesele li sama.  jan sona li pilin e ni: ma li weka e nasin pi pali kulupu lon tenpo lili, ni li ike. ma li ken ala ante lon tenpo lili.

tenpo sike nanpa 1991 tawa 2001 la, utala mute li lon ma Jukolawija. ma ni li kipisi lon: [[ma Lowensina]], [[ma Lowasi]], [[ma Maketonija lete|ma Maketonija]], [[ma Kosowa]], [[ma Sopisi]], [[ma Posan]] en [[ma Sinakola]].
[[sitelen:Second Cold War locator.png|thumb|{{kule pi sitelen ma|kule=green|toki=ma Mewika}}<br>{{kule pi sitelen ma|kule=red|toki=ma Lusi}}<br>{{kule pi sitelen ma|kule=#ffcc33|toki=ma Sonko}}]]

== utala lete nanpa tu ==
[[tenpo sike ale|tenpo sike ali]] nanpa 20 en 21 la, jan mute li toki e ni: utala lete nanpa tu anu utala lete sin li lon. poka nanpa wan li ma Mewika, poka nanpa tu li ma Lusi e ma Sonko. anu poka nanpa tu li ma Lusi, poka nanpa tu wan li ma Sonko. jan li pilin ala e tenpo open pi utala ni. tan ken pi utala lete nanpa tu:

* tenpo lape pi utala lete li pini la, ona li toki mute e ni. 
* tenpo sike nanpa 1972 la, ma Mewika li kama pona tawa ma Sonko. ma Sesesele li ike tawa ma Sonko.
* tenpo sike nanpa 2007 la, toki pi [[jan Wasimi Pusin]] lon [[ma tomo Minsen]]. ona li toki e ni: ma Lusi li wawa, kulupu KMUAL li ike tawa ma Lusi, ma ante li pali e ike. ni li ken tenpo open.
* [[jan Tana Tan]] li ike tawa ma Sonko.ken la,utala lete ni li lon [[esun]].ona li pana e mani tawa mute tawa [[ma Sonko]].kin la,ma Sonko li pana e mani tawa mute.ken la,ni li tan ni:ma Sonko li kama wawa.<ref>[https://www.voachinese.com/amp/china-targets-us-agricultural-products-over-trump-tariff-threat-20250303/7994828.html]</ref>
* utala lon ma ante.

== tan sona ==
<references />

* {{tan sona|tan="Cold War"|linja=https://en.wikipedia.org/wiki/Cold_War|kulupu toki=[[lipu Wikipedia]]|toki tan=toki Inli}}

* {{tan sona|tan="Second Cold War"|linja=https://en.wikipedia.org/wiki/Second_Cold_War|kulupu toki=[[lipu Wikipedia]]|toki tan=toki Inli}}
{{lipu pi pona mute}}
[[kulupu:utala]]
[[kulupu:ma Mewika]]
[[kulupu:ma Sesesele]]