sina ante e lipu "ma"

''sina wile kama sona e ma ale la, o lukin e [[ma suli]].''[[File:The Earth seen from Apollo 17.jpg|thumb|right|"sike lili laso" li sitelen e ma. ona li tan nasin mun Apolo nanpa luka luka luka tu. ma Alapi en ma Apika en ma Matakasa li lon sewi sitelen. ma Antasika li lon anpa sitelen. sitelen li tan tenpo sike 1972.]]
[[File:Ma - sitelen pona in Sonja Lang's handwriting.svg|thumb|50px|right|nimi ma kepeken sitelen pona]]
[[suno mi]] la, ma li mun nanpa tu wan. sona la, soweli en kasi en ijo sama li kama tan ona taso. supa luka luka la, telo li lon supa ona luka tu. pini tu ona la, telo kiwen li lon supa mute tan lete. anpa pi supa ma li jo e wan kiwen mute. wan ni li tawa kepeken tenpo suli. insa ma li sike kiwen mani. kiwen telo seli li lon insa ni, li lawa e ilo nasin kepeken wawa kon. kiwen kon li lon kiwen telo ni, li tawa lili e wan kiwen pi supa ma. 

kon li lon supa ma. kon ma ni la, kon tu li suli, li kon kasi, li kon weka jan. suno li suno mute e ma seli, li suno lili e pini ma telo. nasin kon en nasin telo li tawa e seli e lete lon ma ale. kon pi seli awen li suli kin tawa seli pi supa ma. ma li ken lete kin tan ni: ma li sewi en ma li lon poka pi telo lete en nasin ante. kon tawa pi wawa ike li ken lon ma ale, li ken ante e nasin soweli e nasin kasi.

suli ma li ken tawa e ijo mun ante. [[mun Luna]] li sike e ma kepeken tenpo suno mute luka tu. ma li sike e suno kepeken tenpo suno ale ale ale mute mute mute luka. ma li sike lon ona sama la, tawa ni li sinpin taso ala tawa suno. ni la, ante seli li lon ma. [[mun Luna]] li lawa lili e ma, li awen e tawa ma, li tawa e telo suli lon ma. suno la, ma li mun pi kiwen nanpa wan. mun kiwen la, ma li suli nanpa wan.

jan sona li lukin e wawa kiwen e ijo ante la, ma li open lon tenpo sike pini 4 500 000 000. mute pi tenpo ni la, telo suli li kama moli ala. ni li ante e supa ma, li ante e kon. kasi en soweli li awen, li ante mute lon ma. sama mute mute mute mute mute la, ante ni mute mute mute mute luka luka luka tu tu li awen ala li moli lon tenpo pini. jan 8 000 000 000 li lon ma, li wile e ale ma tawa moli ala ona. jan li kama ante mute e poka ona.

==kipisi ma==

===kipisi suli===
[[File:Seven continents Australia not Oceania.png|thumb]]
ma li jo e kipisi suli. nasin mute pi kipisi ni li lon.

*[[ma Apika Elasija]]
**[[ma Elasija]]
***[[ma Asija]]
***[[ma Elopa]]
**[[ma Apika]]
*[[ma Amelika]]
**[[ma Amelika lete]]
**[[ma Amelika seli]]
*[[ma Antasika]]
*[[ma Osejanija]]

==ma lawa==
o lukin: [[lipu pi ma lawa]] 

== selo ma ==
'''selo ma''' li len e ma. 

ona li jo e [[ma#selo anpa ma|selo kiwen]] <!--Lithosphere--> e [[kon sewi|selo kon]] <!-- Atmosphere --> e [[telo suli|selo telo]] <!-- Ocean --> e [[ma pi telo kiwen lete|selo pi telo kiwen]] <!-- Cryosphere -->

[[mun]] li jo e selo ma. [[mun Jupite]] li jo selo kon taso. [[mun Masi]] li jo e selo kiwen e selo kon e selo pi telo kiwen lete.

<gallery>
ijo:Flinders - over Desert plain.JPG|selo kiwen
ijo:Top_of_Atmosphere.jpg|selo kon
ijo:Pacific Ocean - panoramio (10).jpg|selo telo
ijo:Sea ice terrain.jpg|selo pi telo kiwen
</gallery>

==sijelo ma==
[[sitelen:Earth-cutaway-schematic-numbered.svg|thumb|ni li sitelen pi selo anpa ma. 1a: selo ma supa (lon anpa pi [[telo suli]]), 1b: selo ma supa (lon ma suli), 2: selo ma insa, 3: insa ma (3a = 6 = insa ma telo, 3b = 7 = insa ma kiwen), 4: selo ma kiwen, 5: selo ma ko.]]
ma li jo e [[selo ma|selo]]. anpa pi supa ma la selo mute li lon. tan insa la ona li ni<ref>GEIGER, Beth. 2019. ''Explainer: Earth — layer by layer.'' ni li tan lipu www.sciencenewsforstudents.org/article/explainer-earth-layer-layer lon tenpo 2021.05.25 [https://www.sciencenewsforstudents.org/article/explainer-earth-layer-layer]</ref>.

*'''insa ma kiwen''' li sike kiwen li jo e suli 1 220 km tan [[nimi:meso|meso]] insa. ona li lon 6 400 km tawa 5 180 km tan supa ma. ona li tan kiwen ilo li tan kiwen mani. ona li tawa sike lon tenpo lili li seli 5 400°C (ni li sama supa suno).
*'''insa ma telo''' li lon 5 180 tawa 2 880 km tan supa ma. ona li kiwen telo seli. kiwen telo seli li tawa wawa lon nasin sike. tawa ni li pana e [[wawa taki]] ma. tenpo sike 200 000 anu 300 000 ale la wawa taki ma li ante.
*'''selo ma insa''' li jo e sewi 3 000 km. ona li open lon 30 km tan supa ma. ona li tan kiwen ''Fe'', li tan kiwen ''Mg'', li tan kiwen ''Si''. ona li seli li ko li ken tawa lili. kipisi sewi ona li kiwen wawa. anpa lili pi kipisi ni la {{nimi ijo|'''selo ma ko'''|ασθενόσφαιρα|toki Elena|sike pi wawa ala|ipa=}} li lon. ona li kiwen pi telo lili li ken tawa.
*'''selo ma supa''' li kiwen li lili li lete. jan en ijo mute ante li lon sewi pi selo ni. selo ni en kipisi sewi pi selo ma insa li {{nimi ijo|'''selo ma kiwen'''|λιθόσφαιρα|toki Elena|sike kiwen|ipa=}}. selo ni li jo e kipisi mute. kipisi ni li [[ma suli]]. ma suli li tawa lili kepeken tenpo mute.

==lipu sona==

[[kulupu:ma]]
[[kulupu:mun]]
[[kulupu:lipu ni li lon lipu Panton kin la o lukin]]
<references />