sina ante e lipu "ma Numesiko"

{{poki sona ma|nimi ma=ma Numesiko|nimi mama=New Mexico (toki Inli)<br>
Nuevo México  (toki Epanja)<br>
Yootó Hahoodzo  (toki Napijo)|ma=ma lili|len ma=[[ijo:Flag_of_New_Mexico.svg|150px]]|sitelen lawa=[[ijo:Seal_of_New_Mexico.svg|100px]]|ma tomo lawa=ma tomo Santape|ma suli=[[ma Mewika]]|toki lawa=|toki ante=toki Inli<br>toki Epanja<br>toki Napijo<br>toki Keli<br>toki Siwi<br>toki Towa<br>toki Tewa|nasin lawa=|ISO 3166=|sitelen ma=[[ijo:New_Mexico_in_United_States.svg|250px]]}}

'''ma Numesiko''' anu '''ma Mesiko sin''' li ma lili pi [[ma Mewika]]. ona li lon poka pi [[ma Ewisona]], li lon poka pi [[ma Kolowato]], li lon poka pi [[ma Okajoma]], li lon poka pi [[ma Tesa]], li lon poka pi [[ma Siwawa]], li lon poka pi [[ma Sonola]]. ma Siwawa en ma Sonola li lon ma Mesiko. [[ma tomo Santape]] li ma tomo lawa pi ma Numesiko. taso, [[ma tomo Apakuki]] li ma tomo pi suli nanpa wan lon ma Numesiko.

[[telo nasin Lijokan]] li tawa lon insa ma Numesiko. 

== ma ==
[[ijo:Rio Grande River at Truth or Consequences NM.jpg|left|thumb|200x200px|telo nasin Lijokan lon [[ma tomo Tujokonsekense]] lon ma Numesiko]]
[[telo nasin Lijokan]], en [[telo nasin Peko]] li nasin telo suli pi ma Numesiko. [[telo linja Sanwan]], en [[telo linja Kanasijan]], en [[telo linja Kila]] li telo linja ante lon ma Numesiko. ma awen lawa ni tu li lon ma Numesiko: [[ma awen Kapakawen]] en [[ma awen Wisan]].

[[kulupu nena Sanketekiso]] li kipisi pi [[kulupu nena Oki]]. ona li lon ma Numesiko, li lon ma Kolowato. suli pi nena ma lon ma Numesiko la [[nena ma Wile]] li nena ma nanpa wan.

ma mute lon ma Numesiko li [[ma seli pi telo ala]]. taso, ma kasi en ma sewi li lon ona.
[[ijo:Shiprock.snodgrass3.jpg|thumb|350x350px|kiwen suli Sepitawi lon ma Napijo lon ma Numesiko.]]
kipisi pi [[ma Napijo]] li lon ma Numesiko. [[kiwen suli Sepitawi]] li lon ni. [[ma Jikalila]] en [[ma Natajote]] li ma pi [[kulupu Apase]] lon ma Numesiko.

=== kipisi ma ===
ma luka luka luka luka luka luka tu wan li kipisi ma pi ma Numesiko. mute jan la [[kipisi ma Penalilo]] li nanpa wan lon ma Numesiko. suli ma la [[kipisi ma Katon]] li nanpa wan.
[[ijo:USA New Mexico location map.svg|thumb|394x394px|sitelen ma pi kipisi ma lon ma Numesiko.]]
{| class="wikitable mw-collapsible"
|+
kipisi ma ale lon ma Numesiko
!nimi ma 
!nimi mama 
!ma tomo lawa 
|-
|kipisi ma Penalilo 
|''Bernalillo County''
|ma tomo Apakuki 
|-
|kipisi ma Tonjajana 
|''Doña Ana County''
|ma tomo Lasuse
|-
|kipisi ma Santape
|''Santa Fe County''
|ma tomo Santape
|-
|kipisi ma Santowa
|''Sandoval County''
|ma tomo Penalilo
|-
|kipisi ma Sanwan
|''San Juan County''
|ma tomo Ate
|-
|kipisi ma Walensija
|''Valencia County''
|ma tomo Lolunsa
|-
|kipisi ma Lija
|''Lea County''
|ma tomo Lowinton 
|-
|kipisi ma Mikenli
|''McKinley County''
|ma tomo Kalu
|-
|kipisi ma Otelo
|''Otero County''
|ma tomo Alamokoto 
|-
|kipisi ma Sawe
|''Chaves County''
|ma tomo Lowe
|-
|kipisi ma Esi
|''Eddy County''
|ma tomo Kapa
|-
|kipisi ma Kuwi
|''Curry County''
|ma tomo Kowi
|-
|kipisi ma Wijojalipa
|''Rio Arriba County''
|ma tomo Sijelajamalila 
|-
|kipisi ma Tajo
|''Taos County''
|ma tomo Tajo
|-
|kipisi ma Kan
|''Grant County''
|ma tomo Siwesisi
|-
|kipisi ma Sanmike
|''San Miguel County''
|ma tomo Laweka
|-
|kipisi ma Sipola
|''Cibola County''
|ma tomo Kan
|-
|kipisi ma Luna
|''Luna County''
|ma tomo Temin
|-
|kipisi ma Linkon
|''Lincoln County''
|ma tomo Kalisoso
|-
|kipisi ma Losalamo
|''Los Alamos County''
|ma tomo Losalamo
|-
|kipisi ma Losewe
|''Roosevelt County''
|ma tomo Potale
|-
|kipisi ma Sokolo
|''Socorro County''
|ma tomo Sokolo
|-
|kipisi ma Tolen
|''Torrance County''
|ma tomo Etansija
|-
|kipisi ma Kopa
|''Colfax County''
|ma tomo Laton
|-
|kipisi ma Sijela
|''Sierra County''
|ma tomo Tujokonsekense 
|-
|kipisi ma Kuwa
|''Quay County''
|ma tomo Tukunkali
|-
|kipisi ma Katelupe
|''Guadalupe County''
|ma tomo Santalosa
|-
|kipisi ma Mola
|''Mora County''
|ma tomo lili Mola
|-
|kipisi ma Itako
|''Hidalgo County''
|ma tomo Lopu
|-
|kipisi ma Junjen
|''Union County''
|ma tomo Kajeton
|-
|kipisi ma Katon
|''Catron County''
|ma tomo lili Wese
|-
|kipisi ma Tepaka
|''De Baca County''
|ma tomo lili Posume
|-
|kipisi ma Asin
|''Harding County''
|ma tomo lili Mokelo
|}

=== ma tomo ===
[[ijo:Palace of the Governors, Santa Fe 1991.jpg|left|thumb|tomo suli pi jan lawa tan ma Numesiko. ona li tomo majuna lon ma tomo Santape.]]
[[ijo:Central Campus, Albuquerque, NM, USA - panoramio.jpg|thumb|tomo lon ma tomo Apakuki]]
[[ma tomo Santape]] li ma tomo lawa pi ma Numesiko. ona li open lon sike suno nanpa 1610. ona li jo e tomo mute pi sitelen musi. tenpo pini la ona li pini pi nasin Santape. 

[[ma tomo Apakuki]] li ma tomo suli. [[kulupu esun Mikosa]] li open lon ma tomo ni. jan mute li lon ma tomo Apakuki.

== toki ==
jan mute lon ma Numesiko li [[toki Epanja]], li [[toki Inli]]. taso, jan pi mute lili li toki e toki nanpa wan pi ma Mewika. ma Numesiko la ona li toki Napijo, li toki Kele, li toki Siwa, li toki Towa, li toki Siwi.

== tenpo pini ==
[[ijo:Clovis Point.jpg|left|thumb|125x125px|kiwen alasa pi kulupu Koli]]
[[tenpo lete suli]] la kulupu Koli li lon ma Numesiko. ona li pali e kiwen alasa mute. tenpo pini la jan sona tenpo pini li pilin e ni: [[kulupu nanpa wan pi ma Amelika]] la kulupu Koli li nanpa wan. taso, tenpo kama tawa ni la jan sona li alasa li lukin e kiwen lon tenpo pini tawa kulupu koli. tenpo lon la jan sona li sona e ni: tenpo pini pi kulupu Koli la kulupu ante li lon ma Amelika.

tenpo kama pi tenpo ni la [[kulupu Mokolon]] en [[kulupu Pelo majuna]] li lon ma Numesiko. kulupu tu ni li pali e ma tomo suli mute kepeken kiwen. kulupu tu li mama majuna pi kulupu Pelo.
[[ijo:Po-Pay cvc 500h 1.jpg|thumb|250x250px|kiwen musi pi jan Pope. utala pi kulupu Pelo la ona li jan lawa.]]
sike suno nanpa 1540 la [[jan Pansiko Pake Tekolonato]] tan [[ma Epanja]] li tawa lon ma Numesiko tan ni: ona li alasa e "ma tomo luka tu pi kiwen mani". ma tomo ni li lon ala. taso, jan mute tan ma Epanja li alasa e ma tomo ni.

sike suno nanpa 1598 la jan Wan Tejonjate li anpa e ma Numesiko, li pali e ma tomo pi kulupu Epanja nanpa wan lon ma Numesiko. ma Numesiko li kama ma lili pi [[ma Newajepanja]]. 

sike suno nanpa 1610 la jan Epanja li pali e ma tomo Santape. ona li kama ma tomo lawa pi ma Numesiko. ona li wile e ni: jan tan ma Numesiko li kama jan pi [[nasin sewi Kolisu]]. ni la jan tan ma Epanja li pali e tomo sewi mute lon ma Numesiko.

kulupu lawa pi ma Epanja li ike mute tawa kulupu Pelo. ona li alasa weka e nasin sewi pi kulupu Pelo. ni la sike suno nanpa 1680 la [[jan Pope]] li open e [[utala pi kulupu Pelo]], li weka e jan Epanja tan ma ona. utala la ona li moli e jan Epanja pi mute 400. kulupu utala pi kulupu Pelo li pakala e sitelen pi nasin sewi Kolisu, e tomo sewi pi nasin sewi ni. 

taso, sike suno nanpa 1692 kin la jan utala pi ma Epanja li anpa e ma Numesiko. anpa ni la jan Sijeko Tewaka li lawa e kulupu utala. jan ona li pali e ma tomo Apakuki.

tenpo kama tawa ni la kulupu Numunu li esun kin tawa kulupu Epanja. ona li esun e selo soweli, e sijelo soweli, e jan jo. taso, [[kulupu Numunu]] li utala e ma Numesiko, li lanpan e mani tan jan. ona li weka e ma tomo lili mute lon ma Numesiko. kulupu utala pi ma Numesiko li utala e kulupu utala pi ma Numunu.

sike suno nanpa 1789 la jan utala tan ma Numesiko li pakala e kulupu utala pi ma Numunu, li moli e jan lawa utala ona. tenpo kama tawa ni la utala pi kulupu Numunu li pini lon ma Numesiko.

=== tenpo lawa pi ma Mesiko ===
sike suno nanpa 1810 la ma Mesiko li utala e ma Epanja tan wile pi kama anpa ala. taso, utala ni li kama ala tawa ma Numesiko. ma Mesiko li anpa e kulupu utala pi ma Epanja, li kama ma lawa.

sike suno nanpa 1821 la nasin Santape li open. ona li open lon [[ma Misuwi]], li pini lon ma tomo Santape. jan esun tan [[ma Mewika]] li tawa ma Numesiko kepeken nasin ni.

sike suno nanpa 1837 la utala insa li open lon ma Numesiko. jan mute li pilin ike tawa jan lawa pi ma Numesiko. jan utala li moli e ona. taso, kulupu utala pi ma Numesiko li moli e jan utala .

sike suno nanpa 1841 la jan lawa Milapu Lama tan [[ma Tesa]] li tawa e kulupu utala ona tawa ma Numesiko. ona li wile anpa e ma Numesiko. taso, jan pi ma Numesiko li pilin ike tawa ma Tesa. ona li kama jo e kulupu utala. tenpo ala la ma Tesa li lanpan e ma Numesiko.

sike suno nanpa 1846 la ma Mewika li utala e ma Mesiko. kulupu utala pi ma Mewika li anpa e ma Numesiko. [[lipu lawa Katelupewitako]] li pini e utala, li pana e ma Numesiko, e ma Tesa, e ma Ewisona, e [[ma Kaliponja]], e [[ma Newata]] tawa ma Mewika.

=== tenpo lawa pi ma Mewika ===
[[utala kipisi pi ma Mewika]] la ma Sikisi li alasa anpa e ma Numesiko. ona li anpa e kipisi pi ma Numesiko, li open e [[ma lawa Ewisona pi ma Sikisi]]. taso, kulupu utala pi ma Mewika li anpa e kulupu utala pi ma Sikisi. sike suno nanpa 1863 la kulupu lawa pi ma Mewika li weka e ma Ewisona tan ma Numesiko.
[[ijo:Geronimo (Goyathlay), a Chiricahua Apache, full-length, kneeling with rifle, 1887 - NARA - 530880.jpg|left|thumb|jan lawa Kojale pi kulupu Apase]]
sike suno nanpa 1864 la kulupu lawa pi ma Mewika li weka tan [[ma Napijo]] e [[kulupu Napijo|jan Napijo]] tawa tomo awen lon ma Numesiko. jan Napijo mute li moli. taso tenpo kama tawa ni la kulupu Napijo li tawa [[ma Napijo]].

[[kulupu Apase]] li utala mute e ma Mewika e ma Sikisi lon tenpo mute. [[jan Kojale]] li jan lawa suli pi kulupu Apase. sike suno nanpa 1886 la ma Mewika li anpa e jan Kojale, e kulupu utala nanpa pini pi kulupu Apase.

sike suno nanpa 1912 la ma Numesiko li kama ma lili pi ma Mewika.

sike suno nanpa 1916 la [[jan Panso Wila]] li tawa utala lon ma Numesiko. 

== kulupu nanpa wan pi ma Numesiko ==

=== kulupu Pelo ===
[[ijo:Flag of Zia Pueblo.svg|thumb|len pi kulupu Sija. sitelen ni li sitelen pi ma Numesiko.]]
[[kulupu Pelo]] li tan ma Numesiko. ona li pali e ma tomo suli. ni li ma tomo pi kulupu Pelo:

* ma tomo Aku ([[toki Kele]])
* ma tomo Kosi (toki Kele)
* ma tomo Siwipa ([[toki Siwa]])
* ma tomo Walatowa ([[toki Towa]])
* ma tomo Kewa (toki Kele)
* ma tomo Kawaka (toki Kele)
* ma tomo Nanpe (toki Tewa)
* ma tomo Okejowinke ([[toki Tewa]])
* ma tomo Piweta (toki Siwa)
* ma tomo Posuwakejowinke (toki Tewa)
* ma tomo Tusuja (toki Siwa)
* ma tomo Kasita (toki Kele)
* ma tomo Powokejowinke (toki Tewa)
* ma tomo Tamaja (toki Kele)
* ma tomo Kapojowinke (toki Tewa)
* ma tomo Tato (toki Siwa)
* ma tomo Tesukejowinke (toki Tewa)
* ma tomo Sija (toki Kele)
* ma tomo Alonawisiwanja ([[toki Siwi]])

=== kulupu Napijo ===
jan pi kulupu Napijo en kipisi pi ma Napijo li lon ma Numesiko. ona li [[toki Napijo]]. toki Napijo li lon insa e [[kulupu toki Nateni]].

=== kulupu Apase ===
jan pi kulupu Apase li lon ma Numesiko. [[ma Jikalila]] en [[ma Natajote]] li ma pi kulupu Apase lon ma Numesiko. kulupu Apase li toki e toki mute pi kulupu toki Nateni.

== musi kulupu ==
[[ijo:Ristras and sacks, Hatch NM.jpg|thumb|300x300px|kili pi namako seli lon ma tomo lili Tasi]]

=== musi moku ===
esun pi ma pan li suli mute tawa ma Numesiko. jan mute lon ma Numesiko li pali e [[kili pi namako seli]]. kili pi namako seli mute li tan ma tomo lili Tasi. kili ni li ken loje, li ken laso. jan mute tan ma Mesiko li kama Numesiko, li pana moku ona la moku tan ma Numesiko li sama moku pi Mesiko. jan mute li pali moku kepeken [[pan kili]].

=== musi sitelen ===
[[jan Kosa Oki|jan sitelen Kosa Oki]] li pali sitelen lon [[ma tomo lili Apiku]] lon ma Numesiko. [[sitelen tawa musi Pekinpa]] kin li tan ma Numesiko.

== nasin lawa ==
[[ijo:New Mexico Presidential Election Results 2020.svg|left|thumb|sitelen ma ni li pana e sona ni: sike suno nanpa 2020 la wile jan pi kipisi ma ni la jan lawa nanpa wan pi ma Mewika o tan kulupu loje anu kulupu laso?]]
kulupu lawa pi ma Numesiko la [[kulupu lawa Temoka]] li wawa. kulupu lawa Wepulikan li wawa lili lon ma Numesiko. 

tenpo lon la jan Mise Lujan Kisan li jan lawa. jan Owi Molali li jan lawa nanpa tu. kulupu lawa ma pi ma Mewika la jan Matin Inli en jan Pen Li Lujan li tan ma Numesiko. jan ale ni li jan pi kulupu lawa Temoka.

{{ma Mewika}}