lipu "ma Oselija" la tenpo tu la ante li ni
l (ilo li ante e nimi pi nasin lipu tan "ijo:" tawa "sitelen:") |
(mi sitelen e sona mute (kin la: mi weka e toki nasa mi e toki sona lili mi e toki lon ala mi)) |
||
linja nanpa 23: | linja nanpa 23: | ||
==== jan nanpa wan pi ma Oselija ==== | ==== jan nanpa wan pi ma Oselija ==== | ||
tenpo sike 65,000 pini la, [[jan nanpa wan pi ma Oselija|jan nanpa wan]] li kama tan [[ma Asija]].<ref>Fagan, Brian M.; Durrani, Nadia (2018). People of the Earth: An Introduction to World Prehistory. Taylor & Francis. pp. 250–253. <nowiki>ISBN 978-1-351-75764-5</nowiki>.</ref><ref>Oppenheimer, Stephen (2013). Out of Eden: The Peopling of the World. Little, Brown Book Group. pp. 111–. <nowiki>ISBN 978-1-78033-753-1</nowiki>.</ref> ona li jo e kulupu mute e toki mute.<ref>Encyclopædia Britannica.</ref> ona li pali | tenpo sike 65,000 pini la, [[jan nanpa wan pi ma Oselija|jan nanpa wan]] li kama tan [[ma Asija]].<ref>Fagan, Brian M.; Durrani, Nadia (2018). People of the Earth: An Introduction to World Prehistory. Taylor & Francis. pp. 250–253. <nowiki>ISBN 978-1-351-75764-5</nowiki>.</ref><ref>Oppenheimer, Stephen (2013). Out of Eden: The Peopling of the World. Little, Brown Book Group. pp. 111–. <nowiki>ISBN 978-1-78033-753-1</nowiki>.</ref> ona li jo e kulupu mute e toki mute.<ref>Encyclopædia Britannica.</ref> ona li pali e ilo alasa mute li alasa e soweli e kala e waso e kasi. palisa alasa en palisa tawa kama li ni. jan nanpa wan ni li pali ala e tomo suli. kin la ona li tawa kepeken kulupu lili. | ||
tenpo sike 2500 pini (nanpa li ken mute)<ref>https://www.tsra.gov.au/the-torres-strait/general-history</ref> la jan li tawa ma telo Towe tan [[ma Intonesija]]. ma telo ni li lon poka e [[ma Kinlan]] li ma linja wan lon tenpo pini la jan li ken tawa lon ona. ona li toki tawa jan nanpa wan ante la toki wan ona li jo e nimi mute sama. ona li pali e ilo telo tawa li tawa mute lon telo. | |||
==== jan kama pi ma Elopa ==== | ==== jan kama pi ma Elopa ==== | ||
tenpo sike 1606 la, jan pi [[ma Netelan]] li lukin tawa ma Oselija. ona li sitelen e ma selo mute, li pana e nimi {{nimi ijo|"ma Niju Olan"|Nieuw-Holland|toki Netelan|ma Olan sin|ipa=}}. taso, ona li lon ala e tomo.<ref>Davison, Hirst and Macintyre, p. 233</ref> {{nimi ijo|jan Jemu Ku|James Cook|toki Inli}} pi [[ma Inli]] li sitelen e ma selo mute kin lon tenpo sike 1770. ona li pana e nimi {{nimi ijo|"ma Niju Sato Welu"|New South Wales|toki Inli|ma Kinla sin pi lon ante|ipa=}} tawa ma selo ni. ona li toki e ni: jan ala li lawa e ma ni la ma Inli li jo e ma selo ni.<ref>Goucher, Candice; Walton, Linda (2013). World History: Journeys from Past to Present. Routledge. pp. 427–428. <nowiki>ISBN 978-1-135-08829-3</nowiki>.</ref> tenpo sike 1788 la, ma Inli li weka e jan ike e jan pakala tawa ma Niju Sato Welu.<ref>"[http://australia.gov.au/about-australia/australian-story/european-discovery-and-colonisation European discovery and the colonisation of Australia]". Department of the Environment, Water, Heritage and the Arts, Commonwealth of Australia. 11 January 2008. lukin 7 May 2010.</ref> | tenpo sike 1606 la, jan pi [[ma Netelan]] li lukin tawa ma Oselija. ona li sitelen e ma selo mute, li pana e nimi {{nimi ijo|"ma Niju Olan"|Nieuw-Holland|toki Netelan|ma Olan sin|ipa=}}. taso, ona li lon ala e tomo.<ref>Davison, Hirst and Macintyre, p. 233</ref> {{nimi ijo|jan Jemu Ku|James Cook|toki Inli}} pi [[ma Inli]] li sitelen e ma selo mute kin lon tenpo sike 1770. ona li pana e nimi {{nimi ijo|"ma Niju Sato Welu"|New South Wales|toki Inli|ma Kinla sin pi lon ante|ipa=}} tawa ma selo ni. ona li toki e ni: jan ala li lawa e ma ni la ma Inli li jo e ma selo ni.<ref>Goucher, Candice; Walton, Linda (2013). World History: Journeys from Past to Present. Routledge. pp. 427–428. <nowiki>ISBN 978-1-135-08829-3</nowiki>.</ref> tenpo sike 1788 la, ma Inli li weka e jan ike e jan pakala tawa ma Niju Sato Welu.<ref>"[http://australia.gov.au/about-australia/australian-story/european-discovery-and-colonisation European discovery and the colonisation of Australia]". Department of the Environment, Water, Heritage and the Arts, Commonwealth of Australia. 11 January 2008. lukin 7 May 2010.</ref> | ||
jan pi ma Inli li utala li moli li lawa e jan pi nanpa wan.<ref>Attwood, Bain; Foster, Stephen Glynn (2003) ''Frontier Conflict: The Australian Experience'' National Museum of Australia <nowiki>ISBN 978-1-876944-11-7</nowiki> p. 89</ref> ona li lanpan e jan lili tan mama pi jan nanpa wan.<ref>Attwood, Bain (2005). Telling the truth about Aboriginal history. Crows Nest, New South Wales: Allen & Unwin. <nowiki>ISBN 978-1-74114-577-9</nowiki>.</ref> tenpo ni la, ni li awen, taso ni li pana kin e pilin ike tawa jan nanpa wan pi tenpo ni. ona li pana e nimi "[[kulupu jan | jan pi ma Inli li utala li moli li lawa e jan pi nanpa wan.<ref>Attwood, Bain; Foster, Stephen Glynn (2003) ''Frontier Conflict: The Australian Experience'' National Museum of Australia <nowiki>ISBN 978-1-876944-11-7</nowiki> p. 89</ref> ona li lanpan e jan lili tan mama pi jan nanpa wan.<ref>Attwood, Bain (2005). Telling the truth about Aboriginal history. Crows Nest, New South Wales: Allen & Unwin. <nowiki>ISBN 978-1-74114-577-9</nowiki>.</ref> tenpo ni la, ni li awen, taso ni li pana kin e pilin ike tawa jan nanpa wan pi tenpo ni. ona li pana e nimi "[[kulupu jan lanpan]]" tawa jan nanpa wan tan ijo tenpo ni. <ref>"[https://australian.museum/learn/first-nations/stolen-generation/ The Stolen Generation]" The Australian Museum. 22 June 2020. lukin 3 May 2021.</ref> | ||
tenpo ni la kulupu nanpa wan mute li weka anu lon ala. nasin mute ona en toki ona li lon ala. lon poka telo la ni li lon. ale ni li tan utala jan pi ma Elopa. ona li ante e ma li pali e tomo li tawa weka e jan li toki e ni: sina o toki ala e toki sina lon ma mi. toki mute ni li kama lon li kama wawa tan | |||
==== kiwen mani ==== | |||
tenpo sike 1823 la jan pi [[ma Witowija]] li lukin e kiwen mani jelo lon ma anpa. ni li suli ala tawa ona lon tenpo ni.<ref>https://trove.nla.gov.au/newspaper/article/51857157</ref> tenpo sike 1850 tawa tenpo sike 1860 la kiwen mani mute li kama sona.<ref>https://www.visitmelbourne.com/regions/goldfields/see-and-do/art-and-culture/history-and-heritage/gold-rush-history</ref> tenpo ni la jan li sona e ni: [[ma Kaliponja]] la jan li kama jo e mani mute tan kiwen mani. tan ni la jan li kama lon [[ma Witowija]] li wile e pakala e ma li wile kama jo e mani mute. jan pali pi [[ma Sonko]] li tawa ma Witowija. ona mute li pali tawa ni: jan pi ma Juke li wile e mani tan ona.<ref>https://www.nma.gov.au/explore/features/harvest-of-endurance/scroll/chinese-gold-miners</ref> tenpo ni kin la ma tomo Pentiko li jo e toki mute e nasin mute e jan mute tan ma Sonko. | |||
==== kama ma wan ==== | ==== kama ma wan ==== | ||
tenpo sike 1788 tawa sike 1900 la ma ni li ma sin luka wan pi ma Juke. ona li jo e jan lawa ante e kulupu utala ante e mute ante. tenpo sike 1890 tawa sike 1898 la jan lawa li toki e ni lon kulupu toki: ona li wile e kulupu e ma ale pi ma Oselija. ona li pali e lipu ma lawa sin li pana wile tawa jan. tenpo suno wan pi tenpo sike 1901 la ona li kama e ma wan Oselija. <ref>[https://peo.gov.au/understand-our-parliament/history-of-parliament/federation/the-federation-of-australia/ The Federation of Australia]. Parliamentary Education Office (PEO). lukin 1 November 2022</ref> | tenpo sike 1788 tawa sike 1900 la ma ni li ma sin luka wan pi [[ma Juke]]. ona li jo e jan lawa ante e kulupu utala ante e mute ante. tenpo sike 1890 tawa sike 1898 la jan lawa li toki e ni lon kulupu toki: ona li wile e kulupu e ma ale pi ma Oselija. ona li pali e lipu ma lawa sin li pana wile tawa jan. tenpo suno wan pi tenpo sike 1901 la ona li kama e ma wan Oselija. <ref>[https://peo.gov.au/understand-our-parliament/history-of-parliament/federation/the-federation-of-australia/ The Federation of Australia]. Parliamentary Education Office (PEO). lukin 1 November 2022</ref> | ||
== ma == | == ma == |
Revision as of 2023-07-22T14:31:04
lipu ni li wile e pali tan ni: nasin toki li ike. sina ken pona e ona. |
ma Oselija
Commonwealth of Australia | |
---|---|
len ma |
sitelen lawa |
ma tomo lawa | ma tomo Kanpela |
mute jan la ma tomo suli |
ma tomo Sini |
ma suli | ma Osejanija |
toki lawa | toki Inli |
jan lawa | jan lawa Sa nanpa tu wan (jan lawa mama)
jan Tawi Kali (jan lawa pi tomo lawa) jan Antoni Apani (jan nanpa wan pi tomo lawa) |
mani | mani Tola pi ma Oselija ($) (AUD) |
ISO 3166 | AU |
lipu ni li pini ala li wile e pali. sina ken pini e ona. |
ma Oselija (toki Inli: Australia) li ma pi ma Osejanija. ona li poki e ma suli lon telo pi ma Osejanija, e ma Tamenija, e ma lili mute lon telo.[1]
tenpo pini
jan nanpa wan pi ma Oselija
tenpo sike 65,000 pini la, jan nanpa wan li kama tan ma Asija.[2][3] ona li jo e kulupu mute e toki mute.[4] ona li pali e ilo alasa mute li alasa e soweli e kala e waso e kasi. palisa alasa en palisa tawa kama li ni. jan nanpa wan ni li pali ala e tomo suli. kin la ona li tawa kepeken kulupu lili.
tenpo sike 2500 pini (nanpa li ken mute)[5] la jan li tawa ma telo Towe tan ma Intonesija. ma telo ni li lon poka e ma Kinlan li ma linja wan lon tenpo pini la jan li ken tawa lon ona. ona li toki tawa jan nanpa wan ante la toki wan ona li jo e nimi mute sama. ona li pali e ilo telo tawa li tawa mute lon telo.
jan kama pi ma Elopa
tenpo sike 1606 la, jan pi ma Netelan li lukin tawa ma Oselija. ona li sitelen e ma selo mute, li pana e nimi "ma Niju Olan" (toki Netelan: Nieuw-Holland, "ma Olan sin"). taso, ona li lon ala e tomo.[6] jan Jemu Ku (toki Inli: James Cook) pi ma Inli li sitelen e ma selo mute kin lon tenpo sike 1770. ona li pana e nimi "ma Niju Sato Welu" (toki Inli: New South Wales, "ma Kinla sin pi lon ante") tawa ma selo ni. ona li toki e ni: jan ala li lawa e ma ni la ma Inli li jo e ma selo ni.[7] tenpo sike 1788 la, ma Inli li weka e jan ike e jan pakala tawa ma Niju Sato Welu.[8]
jan pi ma Inli li utala li moli li lawa e jan pi nanpa wan.[9] ona li lanpan e jan lili tan mama pi jan nanpa wan.[10] tenpo ni la, ni li awen, taso ni li pana kin e pilin ike tawa jan nanpa wan pi tenpo ni. ona li pana e nimi "kulupu jan lanpan" tawa jan nanpa wan tan ijo tenpo ni. [11]
tenpo ni la kulupu nanpa wan mute li weka anu lon ala. nasin mute ona en toki ona li lon ala. lon poka telo la ni li lon. ale ni li tan utala jan pi ma Elopa. ona li ante e ma li pali e tomo li tawa weka e jan li toki e ni: sina o toki ala e toki sina lon ma mi. toki mute ni li kama lon li kama wawa tan
kiwen mani
tenpo sike 1823 la jan pi ma Witowija li lukin e kiwen mani jelo lon ma anpa. ni li suli ala tawa ona lon tenpo ni.[12] tenpo sike 1850 tawa tenpo sike 1860 la kiwen mani mute li kama sona.[13] tenpo ni la jan li sona e ni: ma Kaliponja la jan li kama jo e mani mute tan kiwen mani. tan ni la jan li kama lon ma Witowija li wile e pakala e ma li wile kama jo e mani mute. jan pali pi ma Sonko li tawa ma Witowija. ona mute li pali tawa ni: jan pi ma Juke li wile e mani tan ona.[14] tenpo ni kin la ma tomo Pentiko li jo e toki mute e nasin mute e jan mute tan ma Sonko.
kama ma wan
tenpo sike 1788 tawa sike 1900 la ma ni li ma sin luka wan pi ma Juke. ona li jo e jan lawa ante e kulupu utala ante e mute ante. tenpo sike 1890 tawa sike 1898 la jan lawa li toki e ni lon kulupu toki: ona li wile e kulupu e ma ale pi ma Oselija. ona li pali e lipu ma lawa sin li pana wile tawa jan. tenpo suno wan pi tenpo sike 1901 la ona li kama e ma wan Oselija. [15]
ma
telo suli Insija en telo suli Pasipi li poki e ma Oselija. kin la, telo Arafura en telo Timor li lon. selo ma pi ma Kinlan la, telo Coral li lon kin.
ma Oselija jo e ma kipisi pi luka wan e ma kipisi ante tu wan. kin la, ona jo e ma kipisi ante pi telo ante. ma lon ma Oselija li ni:
ma kipisi
- ma Kinlan (QLD)
- ma Nijusawelu (NSW)
- ma Satoselija (SA)
- ma Tamenija (TAS)
- ma Tapulowe (WA)
- ma Witowija (VIC)
ma kipisi lili
lon ma Oselija
ma telo
jan
tenpo sike 2016 la jan lawa li pali e lipu nanpa jan, pini la ona li lukin e ni: jan 23,401,892 li lon ma Oselija.
ma suli la ma Oselija li jo ala e jan mute. jan mute li poka e selo ma e telo suli.
ma mama jan
lipu nanpa jan la jan lawa li sitelen e ni: ma mama sina li seme? jan li sitelen e ni:
len | ma mama | kipisi | sona mute |
---|---|---|---|
ma Inli | 36.1% | ||
ma Oselija | 33.5% | ni la jan mute li tan ma Juke. | |
ma Alan | 11.0% | ||
ma Sukosi | 9.3% | ||
ma Sonko | 5.6% | ||
ma Italija | 4.6% | ||
ma Tosi | 4.5% | ||
ma Palata | 2.8% | ||
jan nanpa wan | 2.8% | ni la jan nanpa wan li tan ma suli Oselija li tan ma telo Towe. | |
ma Elena | 1.8% | ||
ma Netelan | 1.6% | ||
ma Pilipina | 1.4% | ||
ma Wije | 1.4% | ||
ma Lunpan | 1% |
toki mama jan
...
suli pi ma tomo [16]
nanpa jan | nimi pi ma tomo | nimi lon toki Inli | ma kipisi | ma kipisi la ona li ma tomo lawa ala lawa? | |
---|---|---|---|---|---|
1 | 5,259,764 | ma tomo Sini | Sydney | ma Nijusawelu | lawa |
2 | 4,976,157 | ma tomo Melepin | Melbourne | ma Witowija | lawa |
3 | 2,568,927 | ma tomo Pisepan | Brisbane | ma Kinlan | lawa |
4 | 2,192,229 | ma tomo Pese | Perth | ma Tapulowe | lawa |
5 | 1,402,393 | ma tomo Atele | Adelaide | ma Satoselija | lawa |
6 | 706,673 | ma tomo Kolekos | Gold Coast | ma Kinlan | ala |
7 | 509,894 | ma tomo Nukase | Newcastle | ma Nijusawelu | ala |
8 | 482,250 | ma tomo Kanpela | Canberra | ma Asete | lawa |
9 | 355,631 | ma tomo Sunsankos | Sunshine Coast | ma Kinlan | ala |
10 | 305,880 | ma tomo Wolonkon | Wollongong | ma Nijusawelu | ala |
11 | 289,400 | ma tomo Jelon | Geelong | ma Witowija | ala |
12 | 251,047 | ma tomo Jopate | Hobart | ma Tamenija | lawa |
13 | 181,665 | ma tomo Tonwi | Townsville | ma Kinlan | ala |
14 | 155,638 | ma tomo Kense | Cairns | ma Kinlan | ala |
15 | 148,801 | ma tomo Tawin | Darwin | ma Ensi | lawa |
tan sona
- ↑ "Constitution of Australia". ComLaw. 9 July 1900. lukin 5 August 2011.
- ↑ Fagan, Brian M.; Durrani, Nadia (2018). People of the Earth: An Introduction to World Prehistory. Taylor & Francis. pp. 250–253. ISBN 978-1-351-75764-5.
- ↑ Oppenheimer, Stephen (2013). Out of Eden: The Peopling of the World. Little, Brown Book Group. pp. 111–. ISBN 978-1-78033-753-1.
- ↑ Encyclopædia Britannica.
- ↑ https://www.tsra.gov.au/the-torres-strait/general-history
- ↑ Davison, Hirst and Macintyre, p. 233
- ↑ Goucher, Candice; Walton, Linda (2013). World History: Journeys from Past to Present. Routledge. pp. 427–428. ISBN 978-1-135-08829-3.
- ↑ "European discovery and the colonisation of Australia". Department of the Environment, Water, Heritage and the Arts, Commonwealth of Australia. 11 January 2008. lukin 7 May 2010.
- ↑ Attwood, Bain; Foster, Stephen Glynn (2003) Frontier Conflict: The Australian Experience National Museum of Australia ISBN 978-1-876944-11-7 p. 89
- ↑ Attwood, Bain (2005). Telling the truth about Aboriginal history. Crows Nest, New South Wales: Allen & Unwin. ISBN 978-1-74114-577-9.
- ↑ "The Stolen Generation" The Australian Museum. 22 June 2020. lukin 3 May 2021.
- ↑ https://trove.nla.gov.au/newspaper/article/51857157
- ↑ https://www.visitmelbourne.com/regions/goldfields/see-and-do/art-and-culture/history-and-heritage/gold-rush-history
- ↑ https://www.nma.gov.au/explore/features/harvest-of-endurance/scroll/chinese-gold-miners
- ↑ The Federation of Australia. Parliamentary Education Office (PEO). lukin 1 November 2022
- ↑ Australian Bureau of Statistics (2021). Regional Population. https://www.abs.gov.au/statistics/people/population/regional-population/latest-release